Stoicism နှင့် မိတ်ဆက်
Estimated read time: ...
Stoicism နှင့် မိတ်ဆက်
ဟယ်လို ချစ်တို့ရေ… ထက် ပြန်ရောက်လာပြန်ပါပြီရှင့်! ဒီနေ့တော့ ထက်တို့ရဲ့ စိတ်တွေ၊ အတွေးတွေကို နည်းနည်းလောက် အနားပေးပြီး အတွင်းစိတ် ငြိမ်းချမ်းရေး (Inner Peace) နဲ့ စိတ်ခွန်အား (Resilience) ကို ဘယ်လိုရှာဖွေတည်ဆောက်မလဲ ဆိုတာလေးတွေကို အတူတူ စူးစမ်းကြည့်ကြမလားလို့။
တို့တတွေ နေထိုင်နေရတဲ့ ဒီနေ့ခေတ်ကြီးက တကယ်ကို အရှိန်အဟုန် အရမ်းမြန်တယ်နော်။ မနက်မိုးလင်းလို့ မျက်လုံးဖွင့်လိုက်တာနဲ့ ကိုယ့်ဆီကို ပြေးဝင်လာတဲ့ သတင်းအချက်အလက်တွေ၊ Social Media ပေါ်က ဖိအားတွေ၊ အလုပ်က Stress တွေ၊ လမ်းပေါ်က ကားကျပ်တာတွေ၊ နိုင်ငံရေး မတည်ငြိမ်မှုတွေ… အာ… ပြောရင်းနဲ့တောင် ခေါင်းတွေ မူးလာသလိုပဲ။ ဒီလို ကမ္ဘာကြီးထဲမှာ စိတ်တည်ငြိမ်မှု (Calmness)၊ ကြံ့ခိုင်မှု (Fortitude) တွေနဲ့ ရှင်သန်နေထိုင်ဖို့ဆိုတာ တကယ်ကို စိန်ခေါ်မှုကြီးတစ်ခုပဲ ဟုတ်တယ်ဟုတ်?
ထက်လည်းလေ… ကိုယ့်ရဲ့ နေ့စဉ်ဘဝ အတွေ့အကြုံတွေ၊ အထူးသဖြင့် Transwoman တစ်ယောက်အနေနဲ့ ကြုံတွေ့ရတဲ့ အခက်အခဲတွေ၊ စိတ်ဖိစီးမှုတွေကို ရင်ဆိုင်ကျော်လွှားနိုင်ဖို့ နည်းလမ်းတွေ အများကြီး လိုက်ရှာခဲ့ဖူးတယ်။ အဲ့ဒီလို ရှာဖွေရင်းနဲ့ ထက် အရမ်းကို စိတ်ဝင်စားသွားတဲ့၊ လက်တွေ့ကျပြီး အားအင်ဖြစ်စေတဲ့ အတွေးအခေါ် System တစ်ခုနဲ့ သွားတွေ့တယ်။ အဲ့ဒါကတော့ Stoicism လို့ခေါ်တဲ့ ရှေးဟောင်း ဂရိ-ရောမ Philosophy (ဒဿန) တစ်ခုပါပဲ။
Stoicism ဆိုတာ ကြားလိုက်ရင် နည်းနည်းတော့ ခပ်မာမာကြီးလို့ ထင်ရနိုင်တယ်။ စိတ်ခံစားချက် မရှိတဲ့၊ ခပ်တင်းတင်း နေရတဲ့ အတွေးအခေါ်မျိုးလို့ တချို့က ထင်ကြတယ်။ ဒါပေမဲ့ ထက် လေ့လာကြည့်သလောက်တော့ အဲ့လို မဟုတ်ဘူးရှင့်။ သူက စိတ်ခံစားချက်တွေကို လုံးဝ ဖယ်ရှားပစ်ခိုင်းတာ မဟုတ်ဘဲ၊ တို့တတွေကို ထိခိုက်စေတဲ့၊ အနှောင့်အယှက်ဖြစ်စေတဲ့ စိတ်ခံစားချက်တွေ (Destructive Emotions) ကို ဘယ်လို စီမံခန့်ခွဲမလဲ၊ ကိုယ့်ရဲ့ အတွေးအခေါ် (Thinking) ကို ဘယ်လို ပြုပြင်မလဲ၊ အပြင်လောကမှာ ဘာတွေပဲ ဖြစ်နေပါစေ ကိုယ့်ရဲ့ အတွင်းစိတ် ငြိမ်းချမ်းမှု (Inner Tranquility) ကို ဘယ်လို ရှာဖွေထိန်းသိမ်းမလဲ ဆိုတာတွေကို သင်ပေးတဲ့ လက်တွေ့ကျတဲ့ လမ်းညွှန်တစ်ခုလိုပါပဲ။
ဒီနေ့ ထက်က ချစ်တို့နဲ့အတူ ဒီ Stoicism ရဲ့ အခြေခံ အချက်လေးတွေကို မိတ်ဆက်ပေးချင်ပါတယ်။ ရှေးခေတ်က ပညာရှင်ကြီးတွေဖြစ်တဲ့ Zeno တို့၊ Epictetus တို့၊ Seneca တို့၊ နောက်ပြီး ရောမဧကရာဇ်ကြီး Marcus Aurelius တို့ရဲ့ အတွေးအခေါ်တွေကို ထက်ရဲ့ ကိုယ်ပိုင်အမြင်၊ ခံစားချက်လေးတွေနဲ့ ရောပြီး ပေါ့ပေါ့ပါးပါးလေး ပြောပြသွားမှာမို့လို့… စိတ်အေးအေးထားပြီး နားထောင်၊ စဉ်းစားကြည့်ကြနော်။ ကဲ… Stoicism ကမ္ဘာထဲကို အတူတူ ချောင်းကြည့်လိုက်ကြစို့!
ဒါက ကိုယ့်အပိုင်း၊ ဒါက သူ့အပိုင်း (The Dichotomy of Control - အဓိက သော့ချက်)
Stoicism ရဲ့ အရေးအကြီးဆုံး၊ အခြေခံအကျဆုံး အချက်ကတော့ ဒီ Dichotomy of Control (ထိန်းချုပ်နိုင်မှု နှစ်ခွကွဲခြင်း) ဆိုတဲ့ အမြင်ပါပဲ။ ဆိုလိုတာက တို့တတွေရဲ့ ဘဝမှာ ကြုံတွေ့ရတဲ့ အရာအားလုံးကို အုပ်စုနှစ်စု ခွဲခြားလိုက်တာ။
တို့တတွေ ထိန်းချုပ်နိုင်တဲ့ အရာများ (Things within our control):
- ကိုယ့်ရဲ့ အမြင် (Perception), ကိုယ့်ရဲ့ တုံ့ပြန်မှု (Response)
- ကိုယ့်ရဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက် (Judgment), ကိုယ့်ရဲ့ ယုံကြည်ချက် (Belief)
- ကိုယ့်ရဲ့ ရည်ရွယ်ချက် (Intention), ကိုယ့်ရဲ့ ဆန္ဒ (Desire)
- ကိုယ့်ရဲ့ လုပ်ရပ် (Action), ကိုယ့်ရဲ့ စကား (Words)
- ကိုယ့်ရဲ့ စိတ်နေသဘောထား (Attitude), ကိုယ့်ရဲ့ ကိုယ်ကျင့်တရား (Virtue)
တို့တတွေ မထိန်းချုပ်နိုင်တဲ့ အရာများ (Things outside our control):
- အပြင်လောကမှာ ဖြစ်ပျက်နေတဲ့ အဖြစ်အပျက်တွေ (External Events - ဥပမာ၊ မိုးရွာတာ၊ ကားကျပ်တာ၊ စီးပွားရေး ကပ်ဆိုက်တာ)
- တခြားလူတွေရဲ့ အပြုအမူ၊ အတွေးအခေါ်၊ စကားလုံးတွေ (Other people's actions and opinions - ဥပမာ၊ သူများ ကိုယ့်ကို ချီးကျူးတာ၊ ကဲ့ရဲ့တာ၊ ကြိုက်တာ၊ မကြိုက်တာ)
- ကိုယ့်ရဲ့ ခန္ဓာကိုယ် ကျန်းမာရေး (Health - တို့တတွေ ဂရုစိုက်လို့ ရပေမယ့်၊ ဖျားနာခြင်း၊ အိုမင်းခြင်း၊ မတော်တဆဖြစ်ခြင်းတွေကို အပြည့်အဝ မတားဆီးနိုင်ဘူး)
- ကိုယ့်ရဲ့ ဂုဏ်သတင်း (Reputation)
- ကိုယ့်ရဲ့ ပိုင်ဆိုင်မှု၊ ချမ်းသာကြွယ်ဝမှု (Wealth)
- ကိုယ့်ရဲ့ မွေးဖွားလာခြင်း၊ သေဆုံးခြင်း (Birth and Death)
Stoic တွေက ပြောတယ်… တို့တတွေရဲ့ စိတ်ဆင်းရဲမှု (Suffering)၊ စိတ်ပျက်မှု (Frustration)၊ ဒေါသ (Anger)၊ ကြောက်ရွံ့မှု (Fear) တွေ အများစုဟာ ဒီ အုပ်စုနှစ်ခုကို မခွဲခြားနိုင်လို့၊ ကိုယ်မထိန်းချုပ်နိုင်တဲ့ အရာတွေကို ထိန်းချုပ်ဖို့ ကြိုးစားနေလို့ ဖြစ်ရတာပါတဲ့။
စဉ်းစားကြည့်လေ… လမ်းမှာ ကားအရမ်းကျပ်နေလို့ စိတ်တိုတယ် ဆိုပါတော့။ ကားကျပ်တာကို တို့တတွေ ထိန်းချုပ်လို့ ရလား? မရဘူး။ ဒါက External Event ပဲ။ တို့တတွေ စိတ်တိုနေလို့ ကားရှင်းသွားမှာလား? မရှင်းဘူး။ အဲ့ဒီတော့ ကိုယ်မထိန်းချုပ်နိုင်တဲ့ အရာအတွက် စိတ်စွမ်းအင်တွေ၊ အချိန်တွေ အလဟဿ ကုန်ဆုံးပြီး ကိုယ့်ကိုယ်ကို ပင်ပန်းစေနေတာပေါ့။ Stoic တစ်ယောက်က ဒီအခြေအနေမှာ ဘယ်လို တွေးမလဲ? "Ok, ကားကျပ်တာ ငါ ထိန်းချုပ်လို့ မရဘူး။ ဒါပေမဲ့ ငါ့ရဲ့ တုံ့ပြန်မှုကိုတော့ ငါ ထိန်းချုပ်လို့ ရတယ်။ ငါ စိတ်တိုမယ့်အစား၊ ဒီအချိန်လေးမှာ သီချင်းနားထောင်မလား? စာအုပ်ဖတ်မလား? ဒါမှမဟုတ် စိတ်ကို အေးအေးထားပြီး လမ်းဘေးက လူတွေကို ငေးမလား?" ဆိုပြီး ကိုယ်ထိန်းချုပ်နိုင်တဲ့ အတွင်းစိတ်သဘောထား (Attitude) နဲ့ လုပ်ရပ် (Action) ကိုပဲ အာရုံစိုက်လိုက်တာပေါ့။
တစ်ယောက်ယောက်က ကိုယ့်ကို အွန်လိုင်းမှာ Comment ဆိုးဆိုးဝါးဝါး လာရေးတယ် ဆိုပါတော့။ သူတို့ရဲ့ အမြင်၊ သူတို့ရဲ့ စကားလုံးတွေကို တို့တတွေ ထိန်းချုပ်လို့ ရလား? မရဘူး။ ဒါ သူတို့ရဲ့ ကိစ္စ။ တို့တတွေ ထိန်းချုပ်လို့ ရတာက ဘာလဲ? အဲ့ဒီ Comment ကို ကိုယ်ဘယ်လို လက်ခံမလဲ (Perception)၊ ကိုယ်ဘယ်လို တုံ့ပြန်မလဲ (Response) ဆိုတာပဲ။ ဒေါသတကြီး ပြန်ရေးမလား? လျစ်လျူရှုလိုက်မလား? ဒါမှမဟုတ် သူတို့ရဲ့ အမြင်မှားနေတာကို စိတ်အေးအေးနဲ့ ရှင်းပြမလား? ဒါက ကိုယ့်ရဲ့ ရွေးချယ်မှုပဲ။ Stoic အမြင်အရဆိုရင်၊ ကိုယ့်ရဲ့ စိတ်ငြိမ်းချမ်းမှုက တခြားတစ်ယောက်ရဲ့ လက်ထဲမှာ မဟုတ်ဘဲ ကိုယ့်လက်ထဲမှာပဲ ရှိတယ်။
ထက်ရဲ့ အတွေး: အိုး… ဒီ Dichotomy of Control ကလေ… ထက်အတွက်တော့ တကယ့်ကို အသက်ကယ်ဆေးလိုပဲ။ Transwoman တစ်ယောက်အနေနဲ့ ဒီလောကကြီးမှာ ရှင်သန်ရတဲ့အခါ ကိုယ်လုံးဝ မထိန်းချုပ်နိုင်တဲ့ အရာတွေ အများကြီးပဲ။
- လူတွေ ထက်ကို ဘယ်လိုမြင်လဲ၊ လက်ခံလား၊ လက်မခံဘူးလား ဆိုတာ ထက် ထိန်းချုပ်လို့ မရဘူး။
- တချို့သော ဥပဒေတွေ၊ မူဝါဒတွေက ထက်တို့လို လူတွေအပေါ် ခွဲခြားဆက်ဆံမှုတွေ ရှိနေနိုင်တယ်။ အဲ့ဒါတွေကို တစ်ယောက်တည်းအနေနဲ့ ချက်ချင်း ပြောင်းလဲဖို့ မတတ်နိုင်ဘူး။
- လမ်းမှာ၊ အွန်လိုင်းမှာ ကြုံရနိုင်တဲ့ Misgendering (လိင်အမျိုးအစား မှားယွင်း သတ်မှတ်ခေါ်ဝေါ်ခြင်း)၊ Discrimination (ခွဲခြားဆက်ဆံမှု)၊ Hate Speech (အမုန်းစကား) တွေကို ထက် ရပ်တန့်ပစ်လို့ မရဘူး။
- ထက်ရဲ့ မွေးရာပါ ခန္ဓာကိုယ် အစိတ်အပိုင်းတချို့ကို ထက် ထိန်းချုပ် မရွေးချယ်ခဲ့ရဘူး။
ဒါပေမဲ့… ထက် ထိန်းချုပ်လို့ ရတာတွေလည်း အများကြီး ရှိနေသေးတယ်။
- အဲ့ဒီ အပြင်က အရာတွေက ထက်ရဲ့ ကိုယ့်ကိုယ်ကိုယ် တန်ဖိုးထားမှု (Self-worth) ကို ထိခိုက်အောင် ခွင့်ပြုမလား၊ မပြုဘူးလား ဆိုတာ ထက်ရဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက်ပဲ။
- သူများတွေ ဘယ်လိုပဲ သတ်မှတ် သတ်မှတ်၊ ကိုယ့်ရဲ့ Authentic Self (အစစ်အမှန် ဖြစ်တည်မှု) အတိုင်း ရပ်တည်ရှင်သန်ဖို့ ရွေးချယ်ခွင့်က ထက်မှာ ရှိတယ်။
- ထက်ရဲ့ ခံစားချက်တွေ (ဥပမာ - Gender Dysphoria) ကို ဘယ်လို စီမံခန့်ခွဲမလဲ၊ လိုအပ်တဲ့ အကူအညီ (ဥပမာ - Therapy, ဆေးဝါးကုသမှု၊ Community Support) တွေ ဘယ်လို ရှာဖွေမလဲ ဆိုတာ ထက် လုပ်ဆောင်နိုင်တယ်။
- မတရားမှုတွေကို ကြုံတွေ့ရတဲ့အခါ ဒေါသထွက်ပြီး ကိုယ့်ကိုယ်ကို နာကျင်စေမယ့်အစား၊ အဲ့ဒီ စွမ်းအင်ကို အပြုသဘောဆောင်တဲ့ Advocacy (အခွင့်အရေး တောင်းဆိုမှု)၊ ပညာပေးမှုတွေမှာ အသုံးချမလား ဆိုတာ ထက် ရွေးချယ်နိုင်တယ်။
- ကိုယ့်ရဲ့ Transition နဲ့ ပတ်သက်တဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက်တွေကို ကိုယ်တိုင် ချမှတ်နိုင်တယ်။
ဒီလို ကိုယ်ထိန်းချုပ်နိုင်တာနဲ့ မနိုင်တာကို သေသေချာချာ ခွဲမြင်လိုက်တဲ့အခါမှာ စိတ်ထဲမှာ အရမ်းကို ပေါ့ပါးသွားသလို ခံစားရတယ်။ အရာအားလုံးကို ကိုယ်တစ်ယောက်တည်း ထိန်းချုပ်ပြောင်းလဲရမယ် ဆိုတဲ့ ဝန်ထုပ်ဝန်ပိုးကြီးက ကျသွားသလိုပဲ။ ကိုယ့်ရဲ့ စွမ်းအင်တွေကို ကိုယ်တကယ် ပြောင်းလဲလို့ရတဲ့ ကိုယ့်ရဲ့ အတွင်းစိတ်နဲ့ လုပ်ရပ်တွေပေါ်မှာပဲ ပိုပြီး အာရုံစိုက်လို့ ရသွားတယ်။ ဒါက Stoicism ရဲ့ ပထမဆုံးနဲ့ အရေးအကြီးဆုံး သင်ခန်းစာပဲ။
အနှစ်သာရကို ရှာဖွေခြင်း - Virtue ဆိုတာ အကောင်းဆုံးပါပဲ
ဒုတိယ အရေးကြီးတဲ့ အချက်ကတော့ Stoic တွေက ဘဝရဲ့ ပန်းတိုင် (Goal) ဟာ Eudaimonia (မြန်မာလိုဆိုရင် ပြည့်စုံကောင်းမွန်စွာ ရှင်သန်ခြင်း၊ စိတ်ချမ်းမြေ့စွာ ရှင်သန်ခြင်း လို့ အကြမ်းဖျင်း ဘာသာပြန်နိုင်မယ်ထင်တယ်) ကို ရရှိဖို့ပဲလို့ ဆိုတယ်။ အဲ့ဒီ Eudaimonia ကို ဘယ်လို ရောက်အောင် သွားမလဲ? သူတို့အဖြေကတော့ Virtue (သီလ၊ ကောင်းမြတ်သော ဂုဏ်ရည်) နဲ့အညီ နေထိုင်ခြင်းပါပဲတဲ့။
Stoic တွေအတွက် အဓိက Virtue လေးမျိုး ရှိတယ်။
Wisdom (Sophia - ပညာ)
လောကကြီးရဲ့ သဘာဝကို နားလည်ခြင်း၊ ဘာက ကောင်းတယ်၊ ဘာက ဆိုးတယ်၊ ဘာက Indifferent (ကြားနေ) ဖြစ်တယ် ဆိုတာကို မှန်မှန်ကန်ကန် ခွဲခြားသိမြင်ခြင်း၊ ကျိုးကြောင်းဆီလျော်စွာ တွေးခေါ် ဆုံးဖြတ်နိုင်ခြင်း။
Justice (Dikaiosyne - တရားမျှတမှု)
ကိုယ့်ကိုယ်ကိုရော၊ တခြားသူတွေကိုပါ မျှတစွာ ဆက်ဆံခြင်း၊ ရသင့်ရထိုက်တာကို ပေးခြင်း၊ လူမှုအဖွဲ့အစည်းရဲ့ ကောင်းကျိုးအတွက် လုပ်ဆောင်ခြင်း၊ သစ္စာရှိခြင်း။
Courage (Andreia - သတ္တိ)
ရုပ်ပိုင်းဆိုင်ရာ သတ္တိရော၊ စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာ သတ္တိပါ ပါဝင်တယ်။ အန္တရာယ်ကို ရင်ဆိုင်ရဲခြင်း၊ နာကျင်မှုကို သည်းခံနိုင်ခြင်း၊ မှန်တယ်ထင်တဲ့ အရာအတွက် မကြောက်မရွံ့ ရပ်တည်ရဲခြင်း။
Temperance (Sophrosyne - ချင့်ချိန်မှု/ မိမိကိုယ်ကို ထိန်းချုပ်နိုင်မှု)
ကိုယ့်ရဲ့ ဆန္ဒ (Desires) တွေ၊ စိတ်ခံစားချက် (Emotions) တွေကို ချင့်ချိန် ထိန်းချုပ်နိုင်ခြင်း၊ အလွန်အကျွံ မဖြစ်အောင် နေထိုင်ခြင်း၊ သင့်တင့်မျှတမှုကို မြတ်နိုးခြင်း။
Stoic တွေရဲ့ အမြင်မှာ ဒီ Virtue လေးမျိုးဟာ တကယ်တမ်း "ကောင်း" (Good) တဲ့ တစ်ခုတည်းသော အရာတွေပဲ။ ဒါတွေကို ကျင့်သုံးနိုင်ခြင်းကသာ လူတစ်ယောက်ကို တကယ် ကောင်းမွန်တဲ့ လူတစ်ယောက် ဖြစ်စေတယ်။ ကျန်တဲ့အရာတွေ (ဥပမာ - ကျန်းမာရေး၊ ချမ်းသာမှု၊ ဂုဏ်သတင်း၊ အသက်ရှည်ခြင်း၊ အဆင်းလှခြင်း စသဖြင့်) က တကယ်တော့ "ကောင်း" တာရော "ဆိုး" တာပါ မဟုတ်ဘူး။ သူတို့ကို Indifferents (Adiaphora) လို့ ခေါ်တယ်။ ဆိုလိုတာက ကြားနေအရာတွေပေါ့။
ဒါပေမဲ့ ဒီ Indifferents တွေကိုလည်း နှစ်မျိုးခွဲသေးတယ်။
- Preferred Indifferents: ရွေးချယ်စရာရှိရင် ပိုလိုချင်တဲ့ အရာတွေ (ဥပမာ - ကျန်းမာခြင်း၊ ချမ်းသာခြင်း၊ မိတ်ကောင်းဆွေကောင်း ရှိခြင်း)။ ဒါတွေက ဘဝကို ပိုအဆင်ပြေစေနိုင်ပေမယ့်၊ သူတို့ချည်းသက်သက်က တို့ကို လူကောင်းတစ်ယောက် မဖြစ်စေနိုင်ဘူး။
- Dispreferred Indifferents: ရွေးချယ်စရာရှိရင် ရှောင်ရှားလိုတဲ့ အရာတွေ (ဥပမာ - ဖျားနာခြင်း၊ ဆင်းရဲခြင်း၊ ဂုဏ်သတင်း ပျက်စီးခြင်း)။ ဒါတွေက အဆင်မပြေမှုတွေ ဖြစ်စေနိုင်ပေမယ့်၊ သူတို့ချည်းသက်သက်က တို့ကို လူဆိုးတစ်ယောက် မဖြစ်စေနိုင်ဘူး။
ဘာလို့ ဒီလို ခွဲခြားထားတာလဲ? ဘာလို့လဲဆိုတော့ Stoic တွေက တို့ရဲ့ စိတ်ချမ်းသာမှု၊ တို့ရဲ့ Eudaimonia ဟာ အပြင်က အရာတွေ (External Indifferents) အပေါ်မှာ မူတည်နေလို့ မဖြစ်ဘူးလို့ ယုံကြည်လို့ပဲ။ တကယ်လို့ တို့ရဲ့ ပျော်ရွှင်မှုက ကျန်းမာမှ၊ ချမ်းသာမှ၊ လူတွေ ချီးကျူးမှ ရမယ်ဆိုရင်၊ အဲ့ဒီအရာတွေ ပျက်စီးသွားတဲ့အခါ၊ ဆုံးရှုံးသွားတဲ့အခါ တို့ရဲ့ ပျော်ရွှင်မှုကပါ ပျောက်ကွယ်သွားမှာပေါ့။ ဒါက ကိုယ်မထိန်းချုပ်နိုင်တဲ့ အရာတွေအပေါ် မှီခိုနေရသလို ဖြစ်နေတယ်။
ဒါပေမဲ့ တို့ရဲ့ ပျော်ရွှင်မှု၊ ကျေနပ်မှုက ကိုယ့်ရဲ့ Virtue (ကိုယ့်ရဲ့ ပညာ၊ တရားမျှတမှု၊ သတ္တိ၊ ချင့်ချိန်မှု) အပေါ်မှာပဲ မူတည်တယ်ဆိုရင်ရော? ဒါတွေက ကိုယ်ထိန်းချုပ်နိုင်တဲ့ အရာတွေလေ။ အပြင်မှာ ဘာတွေပဲ ဖြစ်နေပါစေ၊ တို့တတွေဟာ Virtuous (သီလရှိစွာ) နေထိုင်ဖို့ အမြဲတမ်း ရွေးချယ်နိုင်တယ်။ အဲ့ဒီလို Virtuous ဖြစ်အောင် ကြိုးစားနေခြင်း ကိုယ်တိုင်ကပဲ အမြင့်ဆုံးသော ကောင်းခြင်း (Highest Good) ဖြစ်ပြီး အဲ့ဒီကနေ ရလာတဲ့ အတွင်းစိတ် ကျေနပ်မှုကသာ တကယ့် Eudaimonia အစစ်အမှန်ပဲလို့ Stoic တွေက ဆိုလိုတာ။
ထက်ရဲ့ အတွေး: ဒါက တော်တော်လေး Radical ဖြစ်တဲ့ အတွေးအခေါ်နော်။ တို့တတွေ အများစုက ပျော်ရွှင်ဖို့ဆိုရင် အပြင်က အရာတွေ (ပိုက်ဆံ၊ အောင်မြင်မှု၊ ချစ်ခြင်းမေတ္တာ၊ လူအများရဲ့ လက်ခံမှု) လိုအပ်တယ်လို့ ထင်နေကြတာလေ။ ထက်ကိုယ်တိုင်လည်း ဒီလို တွေးခဲ့တာပါပဲ။ Trans တစ်ယောက်အနေနဲ့ဆိုရင် လူတွေရဲ့ လက်ခံမှု (Acceptance)၊ ကိုယ့်ရဲ့ Gender Identity နဲ့ ကိုက်ညီတဲ့ ရုပ်ရည် (Passing) စတာတွေကို အရမ်း တောင့်တတတ်ကြတယ်။ ဒါတွေက လုံးဝ မလိုချင်သင့်ဘူးလို့ Stoicism က ပြောတာတော့ မဟုတ်လောက်ဘူး။ ဒါတွေက Preferred Indifferents တွေပေါ့။ ရရင် ကောင်းတာပေါ့။
ဒါပေမဲ့ ထက်ရဲ့ တကယ့် တန်ဖိုး၊ ထက်ရဲ့ တကယ့် ပျော်ရွှင်မှုက အဲ့ဒီ အပြင်က အရာတွေအပေါ်မှာပဲ မူတည်နေသင့်လား? လူတွေ လက်မခံလည်း၊ ကိုယ်က ကိုယ့် Identity အတိုင်း ရဲရဲဝံ့ဝံ့ (Courage)၊ ရိုးသားစွာ (Authenticity - ဒါက Wisdom နဲ့ Justice ရဲ့ အစိတ်အပိုင်း ဖြစ်နိုင်တယ်) ရှင်သန်နေထိုင်နိုင်ရင်၊ ကိုယ့်လိုပဲ အခက်အခဲကြုံနေရတဲ့ တခြားသူတွေကို တတ်နိုင်သလောက် ကူညီဖေးမရင် (Justice, Compassion)၊ အခက်အခဲတွေကို ကြံ့ကြံ့ခံ ရင်ဆိုင်ရင် (Courage, Temperance)… အဲ့ဒါက ပိုပြီး တန်ဖိုးရှိတဲ့၊ ပိုပြီး ခိုင်မာတဲ့ ပျော်ရွှင်မှုမျိုး မဖြစ်နိုင်ဘူးလား?
Virtue ကို အဓိကထားခြင်းက ကိုယ့်ရဲ့ Self-worth ကို အပြင်က လောကဓံတွေကနေ အကာအကွယ်ပေးနိုင်သလို ခံစားရတယ်။ လူတွေ ထက်ကို ဘယ်လိုပဲ ဆက်ဆံပါစေ၊ ထက်ကတော့ လူကောင်းတစ်ယောက်၊ Virtuous ဖြစ်တဲ့ လူတစ်ယောက် ဖြစ်အောင် ကြိုးစားနေမယ် ဆိုတဲ့ စိတ်က အင်အားတစ်ခုပဲ။
ဒါပေမဲ့ လက်တွေ့မှာတော့ Preferred Indifferents တွေကို လုံးဝ စိတ်မ၀င်စားဘဲ နေဖို့ဆိုတာ အရမ်းခက်ခဲမှာ အမှန်ပဲ။ ဒါက တစ်သက်တာ ကျင့်ကြံရမယ့် အရာမျိုး ဖြစ်မယ်ထင်တယ်။
စိတ်ထဲက ဆင်ရိုင်းတွေကို ယဉ်ပါးစေခြင်း (Dealing with Emotions)
ကဲ… အခု စိတ်ခံစားချက် (Emotions) အကြောင်း ပြောရအောင်။ Stoic တွေက စိတ်ခံစားချက် မရှိတဲ့ လူအေးကြီးတွေလို့ ထင်ခံရတာ ဒီနေရာမှာ အများဆုံးပဲ။ တကယ်တော့ သူတို့က စိတ်ခံစားချက် အားလုံးကို ဆန့်ကျင်တာ မဟုတ်ပါဘူး။ သူတို့ အဓိက ပစ်မှတ်ထားတာက Passions လို့ ခေါ်တဲ့ ပြင်းထန်ပြီး အနှောင့်အယှက်ဖြစ်စေတဲ့၊ ကျိုးကြောင်းဆင်ခြင်မှုကင်းမဲ့တဲ့ စိတ်ခံစားချက်တွေ (ဥပမာ - အတိုင်းအဆမဲ့ ဒေါသ၊ ကြောက်ရွံ့မှု၊ ဝမ်းနည်းပူဆွေးမှု၊ လောဘတက်မှု) ပါ။
သူတို့ရဲ့ အယူအဆအရ၊ ဒီလို Negative Emotions တွေဟာ အဖြစ်အပျက်တွေ (Events) ကြောင့် တိုက်ရိုက် ဖြစ်ပေါ်လာတာ မဟုတ်ဘဲ၊ အဲ့ဒီ အဖြစ်အပျက်တွေအပေါ်မှာ တို့တတွေ ထားရှိတဲ့ Judgments (ဆုံးဖြတ်ချက်/ အကဲဖြတ်ချက်) တွေကြောင့် ဖြစ်ပေါ်လာတာပါတဲ့။ Epictetus ပြောသလိုပေါ့၊ "လူတွေကို အနှောင့်အယှက်ဖြစ်စေတာဟာ အဖြစ်အပျက်တွေ ကိုယ်တိုင် မဟုတ်ဘဲ၊ အဲ့ဒီ အဖြစ်အပျက်တွေအပေါ် သူတို့ရဲ့ အမြင်တွေ (Judgments about things) သာ ဖြစ်တယ်" တဲ့။
ဥပမာ ကြည့်ရအောင်…
- Anger (ဒေါသ): တစ်ယောက်ယောက်က ကိုယ့်ကို စော်ကားလိုက်တယ် ဆိုပါတော့။ ဒေါသထွက်တယ်။ ဘာလို့လဲ? ကိုယ်က "သူ ငါ့ကို စော်ကားတာ (၁) မတရားဘူး၊ (၂) ဒါဟာ ငါ့အတွက် အရမ်း ဆိုးရွား နစ်နာစေတယ်" လို့ Judge လုပ်လိုက်လို့။ Stoic အမြင်အရဆိုရင်၊ (၁) သူ စော်ကားတာက သူ့ရဲ့ မသိမှု၊ သူ့ရဲ့ Vice (မကောင်းတဲ့ စိတ်ဓာတ်) သာ ဖြစ်တယ်။ ကိုယ့်ရဲ့ Virtue ကို မထိခိုက်ဘူး။ (၂) သူ စော်ကားတာက ကိုယ့်ရဲ့ Reputation ဆိုတဲ့ Indifferent ကိုပဲ ထိခိုက်နိုင်တယ်။ ကိုယ့်ရဲ့ တကယ့် တန်ဖိုးကို မထိခိုက်ဘူး။ ဒီလို ကျိုးကြောင်းဆီလျော်စွာ (Rationally) ပြန်သုံးသပ်လိုက်ရင် ဒေါသက အလွန်အကျွံ ဖြစ်တော့မှာ မဟုတ်ဘူး။
- Fear (ကြောက်ရွံ့မှု): အလုပ်ပြုတ်သွားမှာ ကြောက်တယ် ဆိုပါတော့။ ဘာလို့လဲ? ကိုယ်က "အလုပ်ပြုတ်သွားရင် (၁) ငါ့ဘဝကြီး ပျက်စီးသွားလိမ့်မယ် (ဆိုးရွားတယ်လို့ Judge လုပ်ခြင်း)၊ (၂) ဒါဟာ ဖြစ်လာနိုင်ခြေ အရမ်းများတယ်" လို့ Judge လုပ်လိုက်လို့။ Stoic အမြင်အရဆိုရင်၊ (၁) အလုပ်ပြုတ်တာက Dispreferred Indifferent တစ်ခု ဖြစ်ပေမယ့်၊ ကိုယ့်ဘဝကြီး လုံးဝ ပျက်စီးသွားစရာ အကြောင်းမရှိဘူး။ ကိုယ့်မှာ ကြံ့ခိုင်မှု (Courage), အလိုက်သင့် ပြောင်းလဲနိုင်စွမ်း (Adaptability - Wisdom ရဲ့ အစိတ်အပိုင်း) ရှိရင် အဆင်ပြေအောင် နေနိုင်တယ်။ (၂) ဖြစ်လာနိုင်ခြေကို စိုးရိမ်နေမယ့်အစား၊ ကိုယ်ထိန်းချုပ်နိုင်တဲ့ လက်ရှိအလုပ်ကို ကောင်းကောင်းလုပ်ဖို့၊ ဒါမှမဟုတ် တခြား အလုပ်အကိုင် အခွင့်အလမ်း ရှာဖွေဖို့ (Action) ကိုပဲ အာရုံစိုက်သင့်တယ်။
- Grief (ဝမ်းနည်းမှု): ချစ်ခင်ရသူတစ်ယောက် ဆုံးရှုံးသွားလို့ အလွန်အမင်း ပူဆွေးနေတယ် ဆိုပါတော့။ ဘာလို့လဲ? ကိုယ်က "သူ မရှိတော့တာဟာ ငါ့အတွက် အလွန် ဆိုးရွားတဲ့ ဆုံးရှုံးမှုကြီးပဲ၊ ငါ သူ့မရှိဘဲ ဆက်အသက်မရှင်နိုင်တော့ဘူး" လို့ Judge လုပ်လိုက်လို့။ Stoic အမြင်အရဆိုရင်၊ ဆုံးရှုံးမှုအတွက် ဝမ်းနည်းတာက သဘာဝကျပေမယ့်၊ သေခြင်းတရားဆိုတာ လူတိုင်းကြုံရမယ့် လောကရဲ့ သဘာဝတရား (Nature) ပဲ။ သူနဲ့အတူ ရှိခဲ့တဲ့ အချိန်တွေကို တန်ဖိုးထားပြီး ကိုယ့်ဘဝကို အဓိပ္ပာယ်ရှိရှိ ဆက်လက် ရှင်သန်ခြင်းကသာ မှန်ကန်တဲ့ တုံ့ပြန်မှု ဖြစ်တယ်။
Stoic တွေရဲ့ ပန်းတိုင်ဟာ Apatheia ကို ရရှိဖို့လို့ ဆိုကြတယ်။ ဒါပေမဲ့ ဒီစကားလုံးကို သတိထားရမယ်။ ဒါက Apathy (ဘာကိုမှ ဂရုမစိုက်၊ ခံစားချက်မဲ့ခြင်း) ကို ဆိုလိုတာ မဟုတ်ဘူး။ Apatheia ဆိုတာ Freedom from disturbing passions (အနှောင့်အယှက်ဖြစ်စေသော စိတ်လှုပ်ရှားမှုများမှ လွတ်မြောက်ခြင်း) ကို ဆိုလိုတာ။ ကျိုးကြောင်းဆင်ခြင်မှုကင်းမဲ့တဲ့၊ အတိုင်းအဆလွန်ကဲတဲ့ စိတ်ခံစားချက်တွေရဲ့ လွှမ်းမိုးမှုကနေ ကင်းဝေးပြီး တည်ငြိမ်နေတဲ့ အခြေအနေပေါ့။
တကယ်တော့ သူတို့က Eupatheia လို့ ခေါ်တဲ့ "ကောင်းသော စိတ်ခံစားချက်များ" (Good Emotions) ကို အားပေးပါတယ်။ ဒါတွေက ကျိုးကြောင်းဆင်ခြင်မှု (Reason) နဲ့ မှန်ကန်တဲ့ Judgments တွေအပေါ် အခြေခံတဲ့ စိတ်ခံစားချက်တွေပါ။ ဥပမာ - ကိုယ့်ရဲ့ Virtue ကိုယ်တိုင်အပေါ်မှာ ခံစားရတဲ့ ပီတိ (Joy)၊ အနာဂတ် အန္တရာယ်တွေကို ကြိုတင် သတိထား ရှောင်ရှားလိုစိတ် (Rational Caution - ကြောက်ရွံ့မှု မဟုတ်)၊ တခြားသူတွေ ကောင်းစားစေချင်တဲ့ စိတ် (Well-wishing - လိုချင်တပ်မက်မှု မဟုတ်) စတာတွေပေါ့。
ဒီလို စိတ်ခံစားချက်တွေကို စီမံခန့်ခွဲဖို့ Stoic တွေက လက်တွေ့ကျတဲ့ နည်းလမ်းတွေ ပေးထားတယ်။
- Examining Impressions: ကိုယ့်စိတ်ထဲကို အတွေးတစ်ခု၊ ခံစားချက်တစ်ခု ဝင်လာတဲ့အခါ ချက်ချင်း လက်မခံသေးဘဲ "ခဏနေဦး၊ မင်း ဘယ်သူလဲ၊ ဘယ်ကလာတာလဲ ဆိုတာ ကြည့်ပါရစေဦး" ဆိုပြီး ဆန်းစစ်ပါ။ အဲ့ဒီ အတွေး/ခံစားချက်က တကယ့် အဖြစ်မှန် (Reality) လား၊ ဒါမှမဟုတ် ကိုယ့်ရဲ့ မှားယွင်းတဲ့ Judgment ကြောင့် ဖြစ်လာတာလား ဆိုတာ ခွဲခြားပါ။
- Questioning Judgments: ကိုယ့်ကိုယ်ကို မေးခွန်းထုတ်ပါ။ "ဒါ တကယ်ပဲ ဆိုးရွားတာလား?" "ဒါ ငါ့ရဲ့ တကယ့်တန်ဖိုးကို ထိခိုက်စေလို့လား?" "ငါ ဒါကို ထိန်းချုပ်နိုင်လို့လား?"
- Cognitive Distancing: ကိုယ့်ရဲ့ အတွေးတွေကို ကိုယ်နဲ့ တစ်ထပ်တည်း မထားဘဲ၊ "ငါ့စိတ်ထဲမှာ ... ဆိုတဲ့ အတွေးတစ်ခု ဝင်လာတယ်" ဆိုပြီး အဝေးကနေ သတိပြုကြည့်ပါ။ အတွေးဆိုတာ အတွေးသက်သက်ပဲ၊ အမြဲတမ်း အမှန်တရား မဟုတ်ဘူးဆိုတာ သဘောပေါက်ပါ။
ထက်ရဲ့ အတွေး: ဒီအပိုင်းက ထက်အတွက်တော့ အရမ်းကို လက်တွေ့ကျပြီး အသုံးဝင်တယ်လို့ ခံစားရတယ်။ အထူးသဖြင့် Gender Dysphoria ခံစားရတဲ့အခါ၊ ဒါမှမဟုတ် အပြင်လောကက Transphobia နဲ့ ကြုံရတဲ့အခါမှာ စိတ်ခံစားချက်တွေက အရမ်း ပြင်းထန်နိုင်တယ်။ ဝမ်းနည်းတယ်၊ ဒေါသထွက်တယ်၊ ကြောက်တယ်၊ စိတ်ပျက်တယ်။ ဒီခံစားချက်တွေကို လုံးဝ မခံစားရအောင် လုပ်ဖို့ဆိုတာ မဖြစ်နိုင်ပါဘူး။ ဒါပေမဲ့ အဲ့ဒီ ခံစားချက်တွေထဲမှာ နစ်မြုပ်မသွားအောင်၊ ကိုယ့်ကိုယ်ကို ပြန်ထိန်းကျောင်းဖို့ Stoic နည်းလမ်းတွေက အထောက်အကူ ပြုနိုင်တယ်။
ဥပမာ - လူတစ်ယောက်က ထက်ကို ရည်ရွယ်ချက်ရှိရှိ Misgender လုပ်တယ် ဆိုပါတော့။ ဒေါသထွက်တာက သဘာဝပဲ။ ဒါပေမဲ့ အဲ့ဒီ ဒေါသနောက်ကို လိုက်ပြီး ပြဿနာရှာမယ့်အစား၊ ခဏရပ်ပြီး Examine လုပ်ကြည့်မယ်။ "သူ့ရဲ့ လုပ်ရပ်က သူ့ရဲ့ မသိမှု၊ သူ့ရဲ့ Prejudice ကြောင့် ဖြစ်တယ်။ ဒါက သူ့ရဲ့ Moral Failing ပဲ၊ ငါ့ရဲ့ မဟုတ်ဘူး။ သူ့စကားကြောင့် ငါ့ရဲ့ တကယ့် Identity က ပြောင်းလဲသွားတာ မဟုတ်ဘူး။ ငါ့ရဲ့ Inner Worth ကို ထိခိုက်တာ မဟုတ်ဘူး။ ငါ ထိန်းချုပ်လို့ ရတာက ငါ့ရဲ့ တုံ့ပြန်မှုပဲ။ ငါ အေးအေးဆေးဆေးနဲ့ သူ့အမှားကို ထောက်ပြမလား? ဒါမှမဟုတ် ဒီလိုလူနဲ့ စကားဆက်မပြောဘဲ လျစ်လျူရှုလိုက်တာက ပိုကောင်းမလား?" ဆိုပြီး ကျိုးကြောင်းဆင်ခြင်ပြီး တုံ့ပြန်နိုင်တယ်။
ဒါက လွယ်တယ်လို့တော့ မဆိုလိုဘူးနော်။ အရမ်း ခက်ခဲပါတယ်။ စိတ်ခံစားချက်တွေ ပြင်းထန်နေချိန်မှာ ကျိုးကြောင်းဆင်ခြင်ဖို့ဆိုတာ အားထုတ်မှု အများကြီး လိုတယ်။ တစ်ခါတလေ ကိုယ့်ကိုယ်ကို နားလည်မှု (Self-compassion) ပေးဖို့လည်း လိုအပ်တယ်။ Stoicism က စက်ရုပ်ဖြစ်ခိုင်းတာ မဟုတ်ဘဲ၊ ကိုယ့်စိတ်ရဲ့ သခင် (Master of our own mind) ဖြစ်ဖို့ လမ်းညွှန်ပေးတာလို့ ထက်က နားလည်ထားတယ်။
စိတ်ကို လေ့ကျင့် ပုံသွင်းခြင်း (Stoic Practices for Mental Training)
Stoicism က သီအိုရီတွေချည်းပဲ မဟုတ်ဘူး။ လက်တွေ့ ကျင့်သုံးလို့ရတဲ့ စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာ လေ့ကျင့်ခန်း (Mental Exercises) တွေ အများကြီး ရှိတယ်။ ဒါတွေက တို့ရဲ့ Mindset (စိတ်နေသဘောထား) ကို ပြောင်းလဲဖို့၊ ကြံ့ခိုင်မှု (Resilience) ကို တည်ဆောက်ဖို့ ကူညီပေးတယ်။
Negative Visualization (Premeditatio Malorum - အဆိုးကို ကြိုတင် ဆင်ခြင်ခြင်း)
ဒါက ထက် အကြိုက်ဆုံး လေ့ကျင့်ခန်းတွေထဲက တစ်ခု။ ဆိုလိုတာက ကိုယ်တန်ဖိုးထားတဲ့ အရာတွေ (ဥပမာ - ကိုယ့်ရဲ့ ကျန်းမာရေး၊ ချစ်ခင်ရသူတွေ၊ ကိုယ့်ရဲ့ အလုပ်၊ ကိုယ့်ရဲ့ ပိုင်ဆိုင်မှု) ဆုံးရှုံးသွားနိုင်တယ်၊ အခက်အခဲတွေ၊ အဆိုးတွေ (ဥပမာ - ဖျားနာခြင်း၊ အလုပ်ပြုတ်ခြင်း၊ ဆက်ဆံရေး ပြတ်စဲခြင်း) ကြုံတွေ့လာနိုင်တယ် ဆိုတာကို ကြိုတင် စဉ်းစား ဆင်ခြင်ထားတာ။ ဒါက စိတ်ဓာတ်ကျအောင် လုပ်တာ မဟုတ်ဘူးနော်။ ရည်ရွယ်ချက်က နှစ်ခုရှိတယ်။
- လက်ရှိကို တန်ဖိုးထားတတ်အောင်: ကိုယ်ပိုင်ဆိုင်နေသေးတဲ့ အရာတွေရဲ့ တန်ဖိုးကို ပိုမြင်လာပြီး သူတို့ကို ဆုံးရှုံးမသွားခင်မှာ တန်ဖိုးထားတတ်လာအောင်။ "ငါ အခု ကျန်းမာနေသေးတာ၊ ငါ့မှာ ချစ်ခင်ရတဲ့သူတွေ ရှိနေသေးတာ ဘယ်လောက် ကံကောင်းလိုက်လဲ" ဆိုတဲ့ ကျေးဇူးတင်စိတ် (Gratitude) ပွားများလာအောင်။
- ကြံ့ခိုင်မှုကို တည်ဆောက်ဖို့: တကယ်လို့ အဆိုးတွေ ကြုံလာခဲ့ရင်တောင်၊ စိတ်ပိုင်းဆိုင်ရာအရ ကြိုတင် ပြင်ဆင်ထားပြီးသား ဖြစ်တဲ့အတွက်၊ အရမ်းကြီး ထိတ်လန့်တုန်လှုပ်၊ စိတ်ဓာတ်ကျသွားမှာ မဟုတ်တော့ဘူး။ "ဒါ ငါ ကြိုတွေးထားပြီးသားပဲ၊ ငါ ရင်ဆိုင်နိုင်ပါတယ်" ဆိုတဲ့ စိတ်ဓာတ်မျိုး မွေးမြူထားတာ။
The View from Above (အထက်မှ ရှုမြင်ခြင်း)
ဒါက Marcus Aurelius အကြိုက်ဆုံး လေ့ကျင့်ခန်းတစ်ခုလို့ ဆိုကြတယ်။ ကိုယ့်ရဲ့ စိတ်ကို ကိုယ့်ခန္ဓာကိုယ်ထဲကနေ ခဏ ထုတ်ပြီး အဝေးကြီး… အမြင့်ကြီးကနေ ကိုယ့်ကိုယ်ကို၊ ကိုယ့်ရဲ့ ပတ်ဝန်းကျင်ကို၊ ကိုယ့်ရဲ့ မြို့ကို၊ ကိုယ့်ရဲ့ နိုင်ငံကို၊ ကမ္ဘာကြီးကို၊ နောက်ဆုံး စကြဝဠာကြီးတစ်ခုလုံးကို ငုံကြည့်လိုက်တာ။ ဒီလို Cosmic Perspective ကနေ ကြည့်လိုက်တဲ့အခါ၊ ကိုယ်ရင်ဆိုင်နေရတဲ့ ပြဿနာတွေ၊ စိုးရိမ်မှုတွေက ဘယ်လောက် သေးငယ်သွားသလဲ ဆိုတာကို သတိပြုမိစေတယ်။ ကိုယ့်ရဲ့ Ego ကို လျှော့ချပေးပြီး အသေးအဖွဲကိစ္စတွေအတွက် စိတ်အနှောင့်အယှက် ဖြစ်နေတာတွေကို လျော့ပါးစေတယ်။
Memento Mori (သေခြင်းတရားကို အောက်မေ့ခြင်း)
"မင်းဟာ တစ်နေ့ သေရမှာပဲ ဆိုတာကို သတိရပါ" (Remember that you must die) ဆိုတဲ့ လက်တင် စကားရပ်ပေါ့။ ဒါကလည်း စိတ်ဓာတ်ကျအောင် လုပ်တာ မဟုတ်ဘူး။ သေခြင်းတရားဟာ ရှောင်လွှဲလို့မရတဲ့ အမှန်တရား (Inevitable Truth) ဖြစ်တယ်ဆိုတာကို လက်ခံပြီး တို့တတွေ ပိုင်ဆိုင်ထားတဲ့ အချိန်ဟာ အကန့်အသတ်နဲ့ ဖြစ်တယ်ဆိုတာကို သတိပြုမိစေတာ။ ဒီလို သတိပြုမိခြင်းက တို့တွေကို အချိန်ကို အကျိုးရှိရှိ အသုံးချဖို့၊ အရေးမကြီးတဲ့ အရာတွေနောက်ကို လိုက်နေမယ့်အစား တကယ် အရေးကြီးတဲ့ အရာတွေ (ဥပမာ - Virtue, ချစ်ခင်ရသူတွေနဲ့ ဆက်ဆံရေး၊ ကိုယ်တကယ် လုပ်ချင်တဲ့ အရာတွေ) ကို ဦးစားပေးဖို့ တွန်းအားပေးတယ်။ "ဒီနေ့ဟာ ငါ့ရဲ့ နောက်ဆုံးနေ့ ဖြစ်နိုင်တယ်၊ ငါ ဘယ်လို ရှင်သန်သင့်သလဲ?" ဆိုတဲ့ မေးခွန်းကို မေးခိုင်းတာ။
Amor Fati (ကံကြမ္မာကို ချစ်မြတ်နိုးခြင်း)
ဒါကတော့ Stoicism ရဲ့ အမြင့်ဆုံး အဆင့်လို့တောင် ပြောလို့ရမယ်။ ဆိုလိုတာက ကိုယ့်ဘဝမှာ ဖြစ်လာသမျှ အရာအားလုံးကို (ကောင်းတာရော၊ ဆိုးတာရော၊ ကိုယ်လိုချင်တာရော၊ မလိုချင်တာရော) လက်ခံပြီး ချစ်မြတ်နိုးလိုက်တာ။ ဒါက လက်မြှောက် အရှုံးပေးလိုက်တာ (Passive Resignation) မဟုတ်ဘူးနော်။ ဒါက လောကကြီးဟာ သူ့ရဲ့ သဘာဝ (Nature), သူ့ရဲ့ ကျိုးကြောင်းဆက်စပ်မှု (Logos) အတိုင်း ဖြစ်ပျက်နေတယ် ဆိုတာကို နားလည်လက်ခံပြီး အဲ့ဒီ ဖြစ်ပျက်မှုတွေအားလုံးဟာ (အခက်အခဲတွေ အပါအဝင်) ကိုယ့်ရဲ့ ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်မှု (Growth) အတွက်၊ ကိုယ့်ရဲ့ Virtue ကို လေ့ကျင့်ခွင့်ရဖို့အတွက် လိုအပ်တဲ့ အစိတ်အပိုင်းတွေပဲလို့ ရှုမြင်လိုက်တာ။ Nietzsche ပြောသလို "What doesn't kill me, makes me stronger" ဆိုတဲ့ သဘောမျိုးပေါ့။ အခက်အခဲတွေကို ကျိန်ဆဲနေမယ့်အစား၊ "Ok, ဒါ ဖြစ်လာပြီ။ ငါ ဒီအခြေအနေကနေ ဘာသင်ယူနိုင်မလဲ? ငါ့ရဲ့ ဘယ် Virtue ကို လေ့ကျင့်ခွင့် ရမလဲ?" ဆိုပြီး အကောင်းမြင်စိတ်နဲ့ ရင်ဆိုင်ဖို့ ကြိုးစားတာ။
ထက်ရဲ့ အတွေး: ဒီလေ့ကျင့်ခန်းတွေက တကယ်ကို အားကောင်းတယ်နော်။
- Negative Visualization က ထက်ကို အပြင်ထွက်တိုင်း ကြုံရနိုင်တဲ့ Discrimination တွေ၊ ခက်ခဲတဲ့ စကားပြောဆိုမှုတွေကို ကြိုတင် စဉ်းစားထားစေတယ်။ အဲ့လို ကြိုတွေးထားတော့ တကယ်ကြုံလာတဲ့အခါမှာ အရမ်းကြီး မတုန်လှုပ်တော့ဘူး။ တစ်ချိန်တည်းမှာပဲ၊ လူတွေ နွေးနွေးထွေးထွေး ဆက်ဆံတဲ့အခါ၊ လက်ခံမှု ရရှိတဲ့အခါမျိုးတွေမှာ ပိုပြီး ကျေးဇူးတင်တတ်လာတယ်။
- The View from Above က ထက်ရဲ့ ကိုယ်ရေးကိုယ်တာ ပြဿနာတွေ (ဥပမာ - Dysphoria, စိတ်ဓာတ်ကျသလို ခံစားရတာ) ကို ပိုပြီး ကျယ်ပြန့်တဲ့ ရှုထောင့်ကနေ မြင်စေတယ်။ ထက်တစ်ယောက်တည်း ဒီလို ခံစားနေရတာ မဟုတ်ဘူး၊ ကမ္ဘာပေါ်မှာ အလားတူ အခက်အခဲတွေနဲ့ ရင်ဆိုင်နေရတဲ့ LGBTQ+ တွေ သန်းနဲ့ချီ ရှိနေတယ်၊ လူသားမျိုးနွယ် တစ်ခုလုံးရဲ့ သမိုင်းမှာလည်း ဒုက္ခဆင်းရဲဆိုတာ အမြဲတမ်း ရှိနေခဲ့တယ် ဆိုတဲ့ အသိက ကိုယ့်ပြဿနာကို နည်းနည်းလေး ပေါ့သွားစေသလိုပဲ။
- Memento Mori က ထက်ကို အချိန်ဆွဲမနေဘဲ ကိုယ်ဖြစ်ချင်တဲ့ Authentic Self အတိုင်း ရှင်သန်ဖို့၊ ကိုယ့်အသံကို ထုတ်ဖော်ဖို့၊ ကိုယ်လုပ်ချင်တဲ့ Advocacy အလုပ်တွေကို လုပ်ဖို့ တွန်းအားပေးတယ်။ ဘဝဆိုတာ တိုတိုလေးပဲလေ၊ ကိုယ့်ကိုယ်ကိုယ် လိမ်ညာပြီး အချိန်ဖြုန်းမနေသင့်ဘူးပေါ့။
- Amor Fati ကတော့ အခက်ဆုံးပဲ။ ကိုယ့်ရဲ့ Trans Identity ကြောင့် ကြုံရတဲ့ အခက်အခဲတွေ၊ နာကျင်မှုတွေကို "ချစ်မြတ်နိုး" ဖို့ဆိုတာတော့ မလွယ်ဘူး။ ဒါပေမဲ့ ဒီအခက်အခဲတွေက ထက်ကို ပိုပြီး သန်မာစေတယ်၊ ပိုပြီး စာနာတတ်စေတယ်၊ ပိုပြီး တရားမျှတမှုအတွက် တိုက်ပွဲဝင်ချင်စိတ် ဖြစ်စေတယ် ဆိုတဲ့ ရှုထောင့်ကနေ ကြည့်ဖို့တော့ ကြိုးစားလို့ ရမယ် ထင်ပါတယ်။ ဒီဒုက္ခတွေက ထက်ရဲ့ ဘဝဇာတ်လမ်းရဲ့ အစိတ်အပိုင်းတစ်ခုပဲ၊ ဒီဇာတ်လမ်းကို ထက်ကိုယ်တိုင် အကောင်းဆုံးဖြစ်အောင် ရေးသားသွားမယ် ဆိုတဲ့ စိတ်ဓာတ်မျိုး မွေးဖို့ ကြိုးစားရမှာပေါ့။
တို့အားလုံးဟာ တစ်လှေတည်းစီးတွေပါ (Social Duty & Cosmopolitanism)
Stoicism က ကိုယ့်ရဲ့ အတွင်းစိတ် ငြိမ်းချမ်းရေးကိုပဲ အာရုံစိုက်တဲ့ တစ်ကိုယ်ကောင်းဆန်တဲ့ Philosophy လားလို့ တချို့က မေးနိုင်တယ်။ လုံးဝ မဟုတ်ပါဘူး။ Stoic တွေက လူသားတွေဟာ မွေးရာပါ လူမှုရေး သတ္တဝါတွေ (Social Beings) ဖြစ်တယ်၊ တို့အားလုံးဟာ Logos (ကျိုးကြောင်းဆင်ခြင်မှု/ ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာ အစီအစဉ်) ဆိုတဲ့ တူညီတဲ့ အရာတစ်ခုနဲ့ ဆက်စပ်နေတယ်လို့ ယုံကြည်ကြတယ်။
Cosmopolitanism (ကမ္ဘာ့နိုင်ငံသား ဝါဒ)
သူတို့က ကိုယ့်ကိုယ်ကို ကိုယ့်ရဲ့ မြို့၊ ကိုယ့်ရဲ့ နိုင်ငံသား သက်သက်အဖြစ် မမြင်ဘဲ၊ "ကမ္ဘာကြီးရဲ့ နိုင်ငံသား" (Citizen of the World) အဖြစ် ရှုမြင်ကြတယ်။ Hierocles ဆိုတဲ့ Stoic Philosopher က တို့တတွေရဲ့ ဆက်ဆံရေး စက်ဝိုင်းတွေကို ဖော်ပြခဲ့တယ်။ အထဲဆုံး စက်ဝိုင်းက ကိုယ်တိုင် (Self)၊ ပြီးရင် မိသားစု (Family)၊ ပြီးရင် မိတ်ဆွေ သူငယ်ချင်း (Friends)၊ ပြီးရင် ကိုယ့်ရဲ့ ဒေသခံ အသိုင်းအဝိုင်း (Local Community)၊ ပြီးရင် ကိုယ့်နိုင်ငံ (Country)၊ နောက်အပြင်ဆုံး စက်ဝိုင်းက လူသားမျိုးနွယ် တစ်ခုလုံး (All Humanity) ပေါ့။ တို့တတွေရဲ့ တာဝန်က ဒီစက်ဝိုင်းတွေကို တဖြည်းဖြည်း ချဲ့ထွင်ပြီး အပြင်ဆုံး စက်ဝိုင်းအထိ ကိုယ့်ရဲ့ စာနာမှု (Empathy) နဲ့ တာဝန်သိစိတ် (Responsibility) ကို တိုးပွားစေဖို့ပဲတဲ့။
Social Duty (kathēkon)
ဒါကြောင့် Stoic တွေက လူ့အဖွဲ့အစည်းအပေါ်မှာ ထားရှိရမယ့် တာဝန်ဝတ္တရားတွေကိုလည်း အလေးပေးတယ်။ ကိုယ့်ရဲ့ အခန်းကဏ္ဍ (မိဘ၊ သားသမီး၊ မိတ်ဆွေ၊ နိုင်ငံသား) အလိုက် လုပ်ဆောင်သင့်တဲ့ တာဝန်တွေကို ကျေပွန်အောင် ထမ်းဆောင်ဖို့၊ တခြားသူတွေကို တရားမျှတစွာ ဆက်ဆံဖို့၊ လူမှုအသိုင်းအဝိုင်းရဲ့ ကောင်းကျိုး (Common Good) အတွက် ပါဝင်ကူညီဖို့ လိုအပ်တယ်လို့ သူတို့က မြင်တယ်။
ထက်ရဲ့ အတွေး: ဒီအချက်က ထက်အတွက် အရမ်း အရေးကြီးပါတယ်။ တစ်ခါတလေ ကိုယ့်အခက်အခဲတွေနဲ့ ကိုယ် လုံးပန်းနေရတဲ့အခါ၊ လောကကြီးကို စိတ်ကုန်သလို ဖြစ်သွားတတ်တယ်။ ဒါပေမဲ့ Stoicism က သတိပေးတယ်။ ထက်ဟာ တစ်ယောက်တည်း မဟုတ်ဘူး။ ထက်ဟာ ထက်ရဲ့ မိသားစု၊ ထက်ရဲ့ သူငယ်ချင်းတွေ၊ ထက်ရဲ့ မြန်မာနိုင်ငံက LGBTQ+ Community၊ ပြီးတော့ ကမ္ဘာတစ်ဝှမ်းက လူသားမျိုးနွယ်အားလုံးနဲ့ ဆက်စပ်နေတယ်။
ဒီ Cosmopolitanism အမြင်က ထက်ကို ပိုပြီး ကျယ်ပြန့်တဲ့ စိတ်ဓာတ် မွေးမြူစေတယ်။ ထက်ရဲ့ အခွင့်အရေးအတွက် တိုက်ပွဲဝင်တာဟာ ထက်တစ်ယောက်တည်းအတွက် မဟုတ်ဘဲ၊ ထက်နဲ့ ဘဝတူ တခြားသူတွေအားလုံးအတွက် ဖြစ်တယ်ဆိုတဲ့ ခံယူချက်မျိုး ပေးတယ်။ နောက်ပြီး ကိုယ့်ကို မုန်းတီးတဲ့၊ ခွဲခြားဆက်ဆံတဲ့ လူတွေကိုတောင် သူတို့ဟာလည်း အမှားလုပ်တတ်တဲ့၊ အသိဉာဏ် လွဲချော်နေတဲ့ လူသားတွေပဲ (Fellow Humans)၊ သူတို့မှာလည်း ကျိုးကြောင်းဆင်ခြင်နိုင်စွမ်း (Capacity for Reason) ရှိကောင်း ရှိနိုင်တယ် (အသုံးမချရင်တောင်) ဆိုတဲ့ အမြင်နဲ့ ကြည့်ဖို့ ကြိုးစားစေတယ်။ ဒါက ဒေါသကို လျော့ပါးစေပြီး ပိုပြီး Constructive ဖြစ်တဲ့ နည်းလမ်းတွေ (ဥပမာ - ပညာပေးခြင်း၊ ဆွေးနွေးခြင်း) ကို စဉ်းစားစေတယ်။ Stoicism က ကိုယ့်စိတ်ရဲ့ ငြိမ်းချမ်းရေးအတွက်သာမက၊ လောကကြီးမှာ ပိုပြီး ကောင်းမွန်တဲ့၊ တရားမျှတတဲ့ လူတစ်ယောက်အဖြစ် ဘယ်လို ရှင်သန်နေထိုင်မလဲ ဆိုတာကိုပါ လမ်းညွှန်ပေးနေသလိုပါပဲ။
နိဂုံး - လက်တွေ့ကျင့်သုံးဖို့ ဒဿနတစ်ခု
ကဲ… ချစ်တို့ရေ။ တို့တတွေ Stoicism ရဲ့ အခြေခံ အိုင်ဒီယာလေးတွေ တော်တော်များများကို လျှောက်ကြည့်ခဲ့ကြပြီးပြီနော်။ အချိန်လည်း တော်တော် ကြာသွားပြီ။ သည်းခံပြီး လိုက်ဖတ်ပေး၊ လိုက်တွေးပေးကြတဲ့အတွက် ကျေးဇူးအများကြီးတင်ပါတယ်ရှင့်။
အချုပ်အားဖြင့် ပြောရရင် Stoicism ဆိုတာ ဒီနေ့ခေတ်လို ရှုပ်ထွေးပွေလီပြီး ဖိအားများတဲ့ လောကကြီးထဲမှာ စိတ်တည်ငြိမ်မှု၊ ကြံ့ခိုင်မှု၊ နဲ့ အတွင်းစိတ် ငြိမ်းချမ်းမှုကို ရှာဖွေနေသူတွေအတွက် အရမ်းကို လက်တွေ့ကျပြီး အစွမ်းထက်တဲ့ Philosophy တစ်ခု ဖြစ်နိုင်ပါတယ်။ သူက တို့တတွေကို ကိုယ်ထိန်းချုပ်နိုင်တာနဲ့ မနိုင်တာကို ခွဲခြားမြင်တတ်ဖို့ (Dichotomy of Control)၊ အပြင်က အရာတွေထက် ကိုယ့်ရဲ့ ကိုယ်ကျင့်တရား (Virtue) ကိုပဲ အဓိကထားဖို့၊ စိတ်အနှောင့်အယှက်ဖြစ်စေတဲ့ ခံစားချက်တွေကို ကျိုးကြောင်းဆင်ခြင်မှု (Reason) နဲ့ စီမံခန့်ခွဲတတ်ဖို့၊ လက်တွေ့ လေ့ကျင့်ခန်းတွေ (Mental Exercises) နဲ့ ကိုယ့်စိတ်ကို ပုံသွင်းဖို့၊ ပြီးတော့ ကိုယ့်ကိုယ်ကို ကမ္ဘာကြီးရဲ့ အစိတ်အပိုင်းတစ်ခုအဖြစ် ရှုမြင်ပြီး လူမှုအသိုင်းအဝိုင်းအပေါ် တာဝန်ကျေပွန်ဖို့ လမ်းညွှန်ပေးပါတယ်။
ထက်တစ်ယောက်တည်းရဲ့ အတွေ့အကြုံအရတော့၊ Stoicism က ထက်ရဲ့ ဘဝကို ပိုပြီး အဓိပ္ပာယ်ရှိစေတယ်၊ အခက်အခဲတွေကို ရင်ဆိုင်ဖို့ အင်အားတွေ ပေးတယ်၊ ကိုယ့်ရဲ့ Identity ကြောင့် ကြုံတွေ့ရတဲ့ စိန်ခေါ်မှုတွေကို ပိုပြီး တည်ငြိမ်တဲ့ စိတ်နဲ့ ကျော်ဖြတ်နိုင်အောင် ကူညီပေးတယ်။ ဒါပေမဲ့ ဒါက တစ်ချက်ကောင်း ဟင်းချက်နည်းတော့ မဟုတ်ပါဘူး။ တစ်သက်တာလုံး ဆက်လက် လေ့လာ၊ ကျင့်ကြံ၊ လက်တွေ့ အသုံးချနေရမယ့် ခရီးရှည်တစ်ခုပါပဲ။ တစ်ခါတလေ လွယ်တယ်၊ တစ်ခါတလေ ခက်တယ်။ ဒါပေမဲ့ ကြိုးစားကျင့်သုံးနေသရွေ့တော့ ကိုယ့်ရဲ့ အတွင်းစိတ် ခွန်အား (Inner Strength) က တဖြည်းဖြည်း တိုးပွားလာမယ်လို့ ထက် ယုံကြည်ပါတယ်။
ချစ်တို့လည်း ဒီနေ့ ထက် ပြောပြခဲ့တဲ့ Stoic အိုင်ဒီယာလေးတွေကို စိတ်ဝင်စားတယ်၊ ကိုယ့်ဘဝနဲ့ ဆီလျော်တယ်လို့ ထင်ရင် လေ့လာကြည့်ကြပါလို့ တိုက်တွန်းချင်ပါတယ်။ စာအုပ်တွေ အများကြီး ရှိသလို၊ အွန်လိုင်းမှာလည်း Resources တွေ အများကြီး ရှာလို့ရပါတယ်နော်。
အားလုံးပဲ စိတ်ရောကိုယ်ပါ ကျန်းမာချမ်းသာပြီး အတွင်းစိတ် ငြိမ်းချမ်းမှုကို ရှာတွေ့နိုင်ကြပါစေလို့ ဆုတောင်းရင်း ဒီစကားဝိုင်းလေးကို ဒီမှာပဲ ရပ်နားလိုက်ပါရစေတော့နော်။ နောက်ထပ် စိတ်ဝင်စားစရာ အတွေးအခေါ်လေးတွေနဲ့ ပြန်ဆုံကြတာပေါ့။ တာ့တာ!